MUZEUM MINERALOGICZNE im. PROF. KAZIMIERZA MAŚLANKIEWICZA UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO
Gromadzenie zbiorów mineralogicznych we Wrocławiu niewątpliwie związane było z instytucjami akademickimi, w których wykładane były nauki o Ziemi.
Okres dynamicznego rozwoju i wielkich osiągnięć w naukach geologicznych we Wrocławiu związany jest z przeniesieniem w 1811r. Uniwersytetu Viadrina z Frankfurtu nad Odrą i połączeniem go z Akademią Leopoldyńską w Królewski Uniwersytet Śląski. Wtedy to powołano w nim Katedrę Geognozji (geologii). Wrocław był metropolią Śląska, którego historia gospodarcza i kulturowa od niepamiętnych czasów była związana z poszukiwaniem i eksploatacją różnorodnych surowców mineralnych. Utworzenie katedry geologicznej, a wraz z nią zbiorów mineralogicznych wynikało więc przede wszystkim z konieczności kształcenia kadr na potrzeby instytucji zajmujących się poszukiwaniem oraz eksploatacją złóż rud metali oraz innych surowców mineralnych, a także dla służby geologicznej i nadzoru górniczego.
Katedrę powierzono prof. Karlowi Raumerowi. Był on pierwszym geologiem w historii uniwersytetu. W swej autobiografii prof. Raumer opisał, jak skromne były początki przyszłego muzeum, bowiem nie zastał w uniwersytecie ani żadnych okazów, ani nawet miejsca na ich gromadzenie i udostępnienie. Pierwszy zestaw minerałów i skał dla katedry pochodził z Wyższego Urzędu Górniczego. Niestety przekazany zbiór był bardzo skromny i mało wartościowy. Dlatego prof. Raumer zaczął wykładać mineralogię dopiero 1812r., kiedy to skompletował i opracował zbiór minerałów, konieczny do demonstracji dla studentów. Zbiór ten stanowił podstawę utworzonego w 1812r. Gabinetu Minerałów, który w początkowym okresie był udostępniany w wynajętym lokalu.
Dalszy rozwój Gabinetu Minerałów i jego naukowych zbiorów datuje się na 1815r., kiedy to prof. K. Raumer pozyskał z ministerstwa 4 tys. talarów na zakup prywatnej kolekcji minerałów radcy górniczego Maudera z Freibergu. Zbiór ten był uważany za znakomity i ustępował tylko zbiorowi Abrahama Gottloba Wernera – jednego z głównych twórców nowoczesnej geologii. Ważne było także i to, że władze uniwersytetu przekazały na potrzeby zbiorów pięć pomieszczeń na poddaszu w budynku Konwiktu, stojącym przy ul. Kuźniczej, tuż obok kościoła uniwersyteckiego.
Po odejściu prof. Karla Raumera w 1819r. wykłady z mineralogii oraz opiekę nad zbiorami przejął prof. Henryk Steffens. Choć był przede wszystkim znakomitym fizykiem – na wrocławskim uniwersytecie tworzył podstawy studiów z fizyki – pasjonował się także geologią i mineralogią. Starał się powiększyć kolekcję dydaktyczną, m.in. przekazując doń swój prywatny zbiór kamieni przywiezionych z Norwegii. Opracował kompletny podręcznik mineralogii w czterech tomach i zapisał się w historii mineralogii pierwszym opisem minerału ilvaitu (wtedy zwany lievrytem).
Następcą H. Steffensa w 1833r. został prof. Ernst Friedrich Glocker, znakomity mineralog. Był autorem cennych podręczników: Synopsis Mineralium (1847), Podręcznik Mineralogii (1831) i Zarys mineralogii z dodatkiem geologii i petrografii (1839). Ośrodek wrocławski pod kierownictwem Glockera stał się sławny przede wszystkim jako centrum naukowe i dydaktyczne. Niewątpliwymi osiągnięciami naukowymi Glockera były odkrycia dziewięciu nowych minerałów.
Kolejną osobowością w historii zbiorów mineralogicznych na uniwersytecie we Wrocławiu był prof. Ferdynad Roemer. Objął katedrę w 1855r. Jako geolog i paleontolog dokonał wielu pionierskich odkryć i opracowań w tych dziedzinach wiedzy. Odziedziczył po E.F. Glockerze – jak sam ocenił – zbiór skromny i niekompletny, naukowo bezwartościowy, zwłaszcza w zakresie paleontologii. A że w połowie XIX w. na Śląsku nie istniał żaden ogólnie dostępny zbiór mineralogiczny i geologiczny, to zdaniem F. Roemera nowe muzeum mineralogiczne, którego był swoistym wizjonerem, winno służyć nie tylko celom edukacji akademickiej i badaniom naukowym, ale także edukacji powszechnej, czyli być ogólnodostępne. Zamysł korzystania ze zbiorów oraz ich prezentacji był autorstwa samego prof. Roemera, ale w realizacji wspierał go prof. Martin Websky oraz kustosz dr Hans Fiedler (zdjęcie). W efekcie stworzono prawdziwie nowoczesne muzeum. W przewodniku po muzeum (1868) (zdjęcie-przewodnik) prof. F. Roemer pisał, że mimo dużej liczby muzeów mineralogicznych Niemiec, zwłaszcza w Berlinie i Monachium, które jako muzea krajowe dysponują znacznymi środkami na zakup nowych okazów i w związku z tym przewyższają liczbą eksponatów zbiory wrocławskie, to żadne z nich nie dorównuje tym zbiorom w celowości ekspozycji i harmonijnym planie ich rozmieszczenia.
Zbiory podzielono na trzy części o różnym przeznaczeniu: dydaktyczny, główny i wystawowy. Zbiór dydaktyczny był przewidziany do wykorzystania podczas wykładów i ćwiczeń oraz do samodzielnego kształcenia. W celu ułatwienia pracy samokształceniowej tak dobrano okazy, aby charakteryzowały się typowymi cechami. Ponadto, dołączono do okazów szczegółowe opisy. Zbiór składał się z części mineralogicznej, petrograficznej, paleontologiczno-geologicznej oraz z systematycznej kolekcji skamieniałości. Zbiór główny składał się z licznych i różnorodnych egzemplarzy najważniejszych minerałów, skał i skamieniałości pochodzących z całego świata, w tym i ze Śląska. Służył badaniom naukowym i porównawczym. Dlatego w większości okazy były umieszczone w szufladach, co umożliwiało łatwy dostęp do nich. Zbiór wystawowy przeznaczony był wyłącznie do oglądania w gablotach ekspozycyjnych. Składał się z kolekcji petrograficznej, paleontologicznej, mineralogicznej oraz okazów śląskich. Eksponaty były tak dobrane, by reprezentowały ogólny przegląd minerałów, skał i skamieniałości, a zarazem by wykazywały typowe cechy zewnętrzne dla danego typu obiektu.
Wystawa minerałów śląskich była zasługą prof. Martina Websky`ego, który sam osobiście zebrał większość okazów. W oparciu o te zbiory kustosz dr Hans Fiedler opublikował pierwszą monografię o minerałach Dolnego Śląska. Natomiast kolekcje paleontologiczne były tworzone przez samego F. Roemera.
Zbiory Gabinetu Mineralogicznego tak się rozrosły (ponad 28 tys. okazów) i zmieniły, że w 1871r. gabinet został przemianowany na Instytut Mineralogiczny, a w 1880r. uzyskał status Muzeum Mineralogicznego.
Po śmierci prof. F. Roemera kierownictwo Muzeum Mineralogicznego objął w 1892r. prof. Carl Hintze. W 1897r. władze uniwersytetu dokonały rozdziału zbiorów i wyodrębnienia nowych zakładów naukowych: Muzeum Mineralogicznego, Instytutu Mineralogicznego oraz Instytutu Geologiczno-Paleontologicznego. Kolekcje minerałów i część okazów skalnych trafiły do Muzeum Mineralogicznego, natomiast kolekcje paleontologiczne i petrograficzne przekazano do Instytutu Geologiczno-Paleontologicznego. W ten sposób dokonał się trwały po dziś dzień rozdział kolekcji Gabinetu Mineralogicznego na część mineralogiczną i część geologiczno-paleontologiczną. Tak wydzielona kolekcja minerałów dotrwała do czasów II wojny światowej pod nazwą „zbiór Hintzego”.
Po prof. Carlu Hintzem zbiorami mineralogicznymi we Wrocławiu kierowali jeszcze dwaj dyrektorzy – prof. Ludwig Milch oraz prof. Kurt Spangenberg.
Trzeba podkreślić, że trwający ponad 130 lat wielki wysiłek kolekcjonerski i naukowy sprawił, że wrocławskie zbiory minerałów okresu prusko-niemieckiego znane były ze swej wielkości i wartości w państwach niemieckich i w całej Europie przełomu XIX/XX wieku. Zbiory stanowiły zawsze podstawę istnienia i działalności edukacyjno-badawczej uniwersyteckich katedr i instytutów.
Ostatni rozdział istnienia muzealnych zbiorów mineralogicznych we Wrocławiu był dramatyczny. Wraz ze zbliżaniem się frontu wschodniego pod koniec II wojny światowej nastał dla Wrocławia czas wielkiej ewakuacji dóbr kultury. Najcenniejsze uniwersyteckie zbiory mineralogiczne zostały wywiezione z Wrocławia. Kolekcje rozdzielono i zdeponowano w kilku miejscowościach Dolnego Śląska, m.in. w kościele p.w. św. Jana i św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Świerzawie oraz w kościele p.w. św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu.
Po zakończeniu wojny, dzięki usilnym staraniom m.in. prof. Kazimierza Maślankiewicza , kierownika utworzonej w 1946r. Katedry Mineralogii i Petrografii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz doc. Edwarda Zubika, pierwszego dziekana Wydziału Nauk Przyrodniczych UWr., zbiory przechowywane w Świerzawie – 43 skrzynie – zostały sprowadzone ponownie do Wrocławia. Nie wróciła natomiast „strzegomska” część zbioru mineralogicznego, która ostatecznie powędrowała do Warszawy, gdzie utworzono z niej tzw. zbiór śląski w Muzeum Ziemi PAN. Nie wróciły też inne pomniejsze zbiory, ukryte w nieznanych po dziś dzień miejscach.
Ocalałe zbiory przechowywano początkowo w budynku dawnej szkoły budowlanej przy ul. B. Prusa. (dziś mieści się tu Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej.) Mimo trudności lokalowych i niedoboru ludzi do pracy przystąpiono do rozpakowywania, porządkowania i ewidencjonowania okazów. Z powodu braku odpowiednich pomieszczeń zbiory nie były wystawiane, choć z części z nich zrobiono zestawy dydaktyczne do prowadzonych ponownie wykładów i ćwiczeń.
W 1952r. Katedra Mineralogii i Petrografii została przeniesiona do gmachu przy ul. Cybulskiego. Wraz z nią powędrowały i zbiory. Tu jeszcze w tym samym roku, zorganizowano na potrzeby dydaktyki uniwersyteckiej pierwszą powojenną wystawę minerałów, obejmującą około siedmiuset wybranych okazów.
Do roku 1961 prowadzono tylko okazjonalne prace przy porządkowaniu zbiorów. Następne kilka lat ciężkiej pracy zespołu pod kierunkiem dr Marii Witkiewicz pozwoliły na otwarcie i udostępnienie zbiorów mineralogicznych w obrębie Katedry Mineralogii i Petrografii Uniwersytetu Wrocławskiego. Nastąpiło to w czerwcu 1966r. podczas II Zjazdu Stowarzyszenia Geologów Wychowanków Uniwersytetu Wrocławskiego.
Niewątpliwie wybitne zasługi dla rozwoju Muzeum Mineralogicznego ma prof. Michał Sachanbiński, kierujący nim od 1977 do 2009 roku. Przyczynił się do nadania Muzeum Mineralogicznemu w czerwcu 1981r. samodzielności organizacyjnej w ramach Instytutu Nauk Geologicznych i doprowadził do otwarcia w marcu 1994r. oddziału muzeum, umiejscowionego w budynku przy ul. Kuźniczej 22. W zamierzeniu oddział, który usytuowany jest na głównej osi kulturalno-turystycznej miasta, był przeznaczony przede wszystkim dla mieszkańców Wrocławia oraz turystów.
W październiku 1985r. podczas obrad IX Zjazdu Stowarzyszenia Geologów Wychowanków Uniwersytetu Wrocławskiego nadano uroczyście Muzeum Mineralogicznemu imię Profesora Kazimierza Maślankiewicza. Był to gest ogromnej wdzięczności środowiska naukowego oraz uczniów dla Tego wybitnego mineraloga oraz pioniera i twórcy polskiej geologii we Wrocławiu.
Dla historii muzeum ważny okazał się też rok 1997 – przede wszystkim z powodu wielkiej powodzi, która w lipcu nawiedziła ogromne obszary dorzecza Odry, w tym i Wrocław. Zbiory w oddziale przy ul. Kuźniczej zdążono ewakuować, co uchroniło je przed zniszczeniem. Natomiast przy ul. Cybulskiego, gdzie gmachy uniwersyteckie stoją niemal tuż przy korycie Odry, wezbrane wody powodziowe podeszły pod same okna muzeum. Na szczęście nie wlały się do sal ekspozycyjnych, jednak dokonały zniszczeń w zbiorach minerałów przechowywanych w magazynach piwnicznych.
Zbiory muzealne i działalność wystawiennicza
W okresie dwustu lat gromadzenia okazów mineralogicznych i istnienia kolekcji muzealnych przy uniwersytecie we Wrocławiu, zbiory te były kilkakrotnie inwentaryzowane i zmieniano ich system uporządkowania. O wielkości i szczegółowej zawartości kolekcji muzealnych z okresu przedwojennego (tzw. zbiór Hintzego) wiadomo niestety niewiele, nie zachowały się żadne spisy inwentaryzacyjne.
Szczegółowych wiadomości o najstarszych zbiorach wrocławskiego muzeum dostarcza monografia prof. F. Roemera z 1868 roku. Jest to obszerny przewodnik dla zwiedzających. W przewodniku tym autor opisuje szczegółowo przede wszystkim eksponaty paleontologiczne, poświęcając mniej miejsca kolekcjom minerałów i skał.
W zbiorach muzeum znajduje się wiele okazów o wybitnych walorach poznawczych i dydaktycznych, charakteryzujących się rzadkością występowania lub wyjątkowym sposobem wykształcenia. Wśród takich okazów wyróżnić można m.in. opal ognisty z Zimapan w Meksyku wielkości pięści, kryształ aleksandrytu ze złoża Takowaja na Uralu odznaczający się nadzwyczajną wielkością i prawidłowością wykształcenia, kryształy szelitów ze Śnieżki wielkości do 1,5 cm każdy. Ozdobą muzeum jest również kolekcja nadzwyczaj dużych kryształów prustytu, pochodzących prawdopodobnie z wystąpienia w Johanngeorgenstadt w Saksonii, słynącego z najpiękniejszych w świecie okazów tego minerału. Do osobliwości muzeum zaliczamy też półkilogramowy okaz bursztynu znaleziony w 1848 r. koło Namysłowa oraz kolekcję złota dolnośląskiego. Niewątpliwą atrakcją zbioru jest około stukilogramowy zrost kryształów ametystu, wycięty z dużej druzy znalezionej w Rio Grande Do Sul w Brazylii. Także unikatowa jest kolekcja meteorytów, w tym fragmenty meteorytu żelaznego ze znaleziska Petera Simona von Pallasa na Syberii z 1772 roku.
Z historycznego zbioru zachowały się również okazy o wyjątkowym znaczeniu dla rozwoju mineralogii – holotypy i kotypy. W okresie przedwojennym w ośrodku wrocławskim odkryto przynajmniej 40 nowych minerałów, na 662 typy znane w 1907 roku. Obecnie w zbiorach Muzeum Mineralogicznego znajduje się pięć holotypów, czyli minerałów opisanych po raz pierwszy na świecie: sarkopsydu z Michałkowej w Górach Sowich opisanego przez M. Websky`ego w 1868r., lüneburgitu z Lüneburg w Niemczech opisanego przez C. Nöllner`a w 1870r., aërenitu z Pirenejów opisanego przez A. von Lasssaulx`a w 1876r., strengitu z kopalni Eleonore w Dünsberg w Niemczech opisanego przez A. Nies`a w 1877r., jaskólskitu ze złoża Vena w Bergslagen w Szwecji opisanego przez M.A. Zakrzewskiego w 1984r., oraz 16 okazów kotypów minerałów: ardennitu, davreuxitu, sarkopsydu i stilpnomelanu.
Współczesne Muzeum Mineralogiczne Uniwersytetu Wrocławskiego ma chyba największy w kraju zbiór. Liczy on ponad 30 tys. okazów, w tym: ok. 10 tys. minerałów zebranych z terytorium Polski, ok. 16 tys. minerałów pochodzących z różnych miejsc na świecie, ponad 160 okazów meteorytów oraz ok. 500 wydzielonych kamieni szlachetnych i ozdobnych.
Wiele nowości trafiło do kolekcji Muzeum dzięki staraniom pracowników i darom od osób prywatnych oraz instytucji. Już w 1955r. zbiór znacznie powiększył się dzięki pozyskaniu przez prof. Alfreda Majerowicza minerałów rudnych z kopalni „Wolność” w Kowarach. Inny cenny dar w postaci różnorodnych minerałów śląskich muzeum otrzymało w 1979r. od Oddziału Dolnośląskiego Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi. W latach 90 ubiegłego wieku do grona hojnych darczyńców wpisali się: Bank Zachodni z Wrocławia, który kupił dla muzeum od Jana Finika ze Strzegomia kolekcję minerałów z pegmatytów strzegomskich, a także zbieracze zrzeszeni w Szwajcarskim Towarzystwie Poszukiwaczy w Lucernie, którzy podarowali kolekcję minerałów z Alp. Ostatnimi czasy nadzwyczajnymi donatorem stał się Norbert Klose z Gunzenhausen z Bawarii, który w 2010r. przekazał wrocławskim zbiorom kolekcję 1260 okazów z Bawarii. Natomiast, w 2019r. Mirosława Harman przekazała kolekcję ok. 500 okazów kamieni szlachetnych i ozdobnych jej męża Douglas Robert Harman z Londynu, wypełniając w ten sposób jego testament.
Obecne zbiory Muzeum Mineralogicznego uporządkowane są w czterech działach: minerały świata, minerały Polski, kamienie szlachetne i ozdobne oraz meteoryty.
