O ich niezwykłości decydują efektowne i niecodzienne efekty optyczne, które można dostrzec bądź od razu, lub też po odpowiedniej obróbce. Efekty te, wywołane poprzez rozmaite czynniki mają niekiedy swoje nazwy własne. Są one spowodowane przez wrostki innych minerałów, specyficzną budowę wewnętrzną lub też domieszki innych pierwiastków. W tej części wystawy znajdziemy też i takie, których geneza czyni je niezwykłymi.
Niezwykłe …dzięki wrostkom :
Kocie oczy
Takim mianem określa się kamienie, w których dzięki włosowatym, równolegle ułożonym wrostkom obserwowane jest zjawisko faliście przesuwającej się smugi świetlnej. Najcenniejszym jest chryzoberylowe kocie oko, nazywane też cymofanem. Efekt kociego oka wywołują w nim inkluzje gazowe. Równie interesujące jest kwarcowe kocie oko, gdzie wrostkami odpowiadającymi za powstanie efektu jest azbest.
Sokole oko
Kwarc o barwie od ciemnoniebieskiej do granatowej ze efektem kociego oka. Efekt ten wywołują w sokolim oku wrostki świeżego krokidolitu (minerału z gruby amfiboli).
Tygrysie oko
Kwarc o barwie od złocistożółtej do brązowej ze efektem kociego oka. Efekt ten wywołują w tygrysim oku wrostki utlenionego krokidolitu.
Bawole oko
Kwarc o barwie od bordowej do brązowobordowej ze efektem kociego oka. Efekt ten wywołują w bawolim oku wrostki utlenionego, silnie rozłożonego krokidolitu. Są one niekiedy całkowicie zastąpione prze goethyt i hematyt. Większość dostępnych na świecie bawolich oczu uzyskuje się poprzez wygrzewania i prażenie kwarcowego tygrysiego oka.
Pietersyt
Niezmiernie rzadka odmiana kwarcu o efekcie kociego oka. Odkryta w latach 80-tych XX wieku, znana jedynie z dwu wystąpień (w Namibii i w Chinach). Obrazowo można ją nazwać „kombinacją” wszystkich trzech głównych rodzajów kwarcowych kocich oczu, a do tego silnie pofałdowanych i stektonizowanych.
Kwarc rutylowy (tzw. „Włosy Wenus”)
Nazywany także kwarcem sagenitowym. Bezbarwna odmiana kwarcu z niezwykle cienkimi, igiełkowymi do niemal włóknistych wrostkami rutylu (tlenku tytanu).
Kwarc turmalinowy
Bezbarwna odmiana kwarcu z wrostkami od pręcikowych do słupkowych kryształów czarnego turmalinu (szerlu).
Awenturyn
Zbita, zielona odmiana kwarcu, która swą barwę zawdzięcza wrostkom drobnych blaszek zielonej miki chromowej – fuchsytu. Niekiedy na jego powierzchni obserwuje się zjawisko awenturyzacji (stąd jego nazwa), polegająca na iskrzeniu się światła odbijającego się od powierzchni wrostków. Istnieją również o innych niż zielona barwach (czerwonej, niebieskiej, żółtej).
Labrador
Minerał z grupy skaleni, z widoczną niekiedy migotliwą grą barw w odcieniach od niebieskich, fioletowych, purpurowych, żółtych, zielono złotych, zielonych i czerwonych. Jest to tzw. efekt labradoryzacji wywołany przez drobniutkie regularnie ułożone wrostki o pokroju blaszkowym lub pręcikowym (najczęściej są to związki żelaza). Nazwa labradoru pochodzi od miejsca jego znalezienia – Półwyspu Labrador. Odmiany o najsilniejszym efekcie znane są z Madagaskaru, Wołynia, Meksyku, Finlandii i innych.
Chiastolit
Odnaleziony po raz pierwszy w Hiszpanii, w Andaluzji przez pielgrzymów zmierzających do bazyliki w Santiago del Compostela. Stąd nazywany jest też kamieniem św. Jakuba. Jest to odmiana andaluzytu (krzemianu glinu). Występuje on w postaci słupkowych kryształów, na których przeciętych poprzecznie powierzchniach jest widoczny czarny krzyż. Jego powstanie jest wywołane przez tak właśnie się układające wrostki grafitu.
Kamień słoneczny
To skaleń (najczęściej oligoklaz) z efektem awenturyzacji. Wywołują go drobne, blaszkowe wrostki hematytu, dzięki którym ma on pomarańczową lub czerwonawą barwę.
Agat mszysty
Chalcedon, agat najczęściej o jasnej, szarej barwie z wrostkami w przypominającymi mech, krzaczki (dendryty) lub glony. Wrostki te mogą mieć różny kolor w zależności od tego, z czego są zbudowane. Najpospoliciej są one czarne (tzw. dendryty manganowe), brunatne (dendryty żelaziste) lub zielone (minerały krzemianowe).
Opal mszysty
Opale z wrostkami dendrytów manganowych lub żelazistych.
Niezwykłe … dzięki specyficznej budowie wewnętrznej lub domieszkom innych pierwiastków:
Kamień księżycowy
Odmiana skaleni (najczęściej albitu i adularu) charakteryzująca się błękitną poświatą, przypominającą światło księżyca. Efekt ten jest związany z budową wewnetrzną (wzajemnym przerastaniem się albitu i adularu). Najważniejsze miejsca jego wystąpienia znajdują się na Sri Lance, w Indiach i na Madagaskarze.
Opal szlachetny
To przeźroczysta do przeświecającej odmiana opalu, charakteryzująca się tzw. efektem opalizacji. Efekt ten polega na niezwykle efektownej, tęczowej grze barw. Jest ona wynikiem rozszczepienia światła białego na występujących w opalach szlachetnych ułożonych w mniej lub bardzo regularny sposób globulach krzemionkowych. Najcenniejsze opale osiągają wartość diamentów. Ich złoża znane były od średniowiecza na Słowacji (Dubnik), a obecnie do największych należą złoża w Coober Pedy, Andamooka w Australii.
Aleksandryt
Niezwykła odmiana chryzoberylu. W świetle naturalnym ma on barwę od jasno do ciemnozielonej, natomiast w świetle sztucznym o czerwonej do purpurowej. Efekt ten, nazywany efektem aleksandrytowym jest związany z obecnością domieszek chromu i żelaza. Aleksandryt został odkryty w 1834 roku na Uralu i nazwany na cześć cara Aleksandra II. Poza Rosją jego wystąpienia znajdują się także w Brazylii, Sri Lance, Zimbabwe i R.P.A. Niezmiernie rzadki i cenny kamień szlachetny.
Niezwykłe dzięki genezie:
Perły
Są kulistą formą masy perłowej, będącej wytworem mięczaków, zwłaszcza morskich małży perłorodnych (Pteridea). Znacznie rzadziej wytwarzają je małże słodkowodne np. skójki szczeżuje lub ślimaki morskie. Perły zbudowane są w głównej masie z węglanu wapnia w formie aragonitu i kalcytu. Ich ziarna spojone są substancją organiczną – konchioliną. Perły morskie pochodzą z wód Zatoki Perskiej, Morza Czerwonego, Oceanu Indyjskiego oraz z wokół zwrotnikowych wybrzeży Pacyfiku oraz Morza Karaibskiego. Perły słodkowodne spotykane są w rzekach południowowschodniej Azji. Znajdowane także w Europie, niegdyś także w rzekach Dolnego Śląska.
Koral
To substancja pochodzenia organicznego, będąca wytworem koloni bezkręgowców należących do gromady koralowców (Anthozoa). Podobnie jak perły zbudowany głównie z węglanu wapnia (kalcyt, aragonit), niekiedy z domieszką węglanu magnezu (magnezyt) spojonych konchioliną. Najcenniejsze jubilersko są tzw. korale szlachetne o pięknej czerwonej barwie.
Tektyty
Szkliwo (zbudowane w głównej mierze z krzemionki) pochodzenia impaktowego. Powstało ono w wyniku przetopienia mas skalnych w wyniku uderzenia rozgrzanego meteorytu o wielkiej masie. W wyniku uderzenia masy szkliwa mogły być wyrzucone w powietrze i zastygając w powietrzu przeniesione na duże odległości. Istnieją stare teorie głoszące, że są to tzw. szkliste meteoryty. Najbardziej znane są tzw. wełtawiny znajdowane na terenie Moraw. Mają one butelkowozieloną barwę i charakterystyczną strukturę powierzchni. Z tego względu nie są one szlifowane, lecz w formie naturalnej oprawiane w metale szlachetne.
Meteoryty
Są to części meteorów, które opadły na powierzchnię Ziemi. Od dawna wzbudzały szczególne zainteresowanie, ze względu na ich kosmiczne pochodzenie. Bywały amuletami, atrybutami magów. Ostatnio coraz częściej używane w jubilerstwie to wyrobu ekscentrycznej biżuterii.
